همه چیز درباره فرش بیجار 

دومین مرکز بافندگی مهم کردستان شهری به نام بیجار است. این شهر در دوره شاه اسماعیل صفوی ساخته شد و به عنوان مرکز مناطق حاصلخیز به نام گوریس یا گروس انتخاب شد. بیجار ثروتمند و قدرتمند بود تا اینکه در قرن بیستم به انحطاط رسید. در حال حاضر اکثر کردهای غروی و حلوایی و همچنین برخی از ترکها و افشارها در بیجار ساکن هستند. مردم افشار بیشتر در شمال شهر و در نزدیکی روستاهای تکاب و تکان تپه زندگی می کنند که به دلیل مهاجرت اجباری به دستور نادرشاه در نیمه اول قرن هجدهم، اقامت در این منطقه اجتناب ناپذیر بود. فرش بیجار یک فرش دستبافت شرقی است که توسط بافندگان کرد در بیجار بافته می‌شود یا در روستاهای اطراف با استفاده از تکنیک‌های بافندگی متداول زمان و خاص سنت این منطقه بافته می‌شود. فرش‌های بیجار به دلیل ماندگاری، استفاده درخشان از رنگ و طرح‌های فراوان شهرت دارند.

شهر بیجار 

بیجار یکی از شهرهای استان کردستان است، بیجار در گذشته مرکز ولایت گروس بوده است. این شهر کوهستانی و سردسیر است و ۱۹۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. شهر بیجار از شمال و شمال‌غربی به کوه نقاره کوت، از جنوب‌غرب به کوه نسار، از شرق به کوه زاغه و از جنوب به کوه سَراو محدود می‌شود. فاصله شهر بیجار تا سنندج مرکز استان کردستان ۱۴۰ و تا شهر تهران ۴۵۰ کیلومتر می‌باشد زبان مردم شهر بیجار کردی گروسی است.بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت این شهر، ۵۰،۰۱۴ بوده است.

صنايع دستي عمده بيجار قالي، قاليچه و گليم مي‌باشد. تعداد زيادي از قالي‌هاي قديمي كردستان كه هم‌اينك در موزه‌هاي بزرگ فرش در داخل و خارج كشور نگهداري مي‌گردند از قالي‌هاي بافت بيجار هستند. گليم بيجار با توجه به تركيب نقش و رنگ، حجم كم و قيمت مناسب آن به عنوان بهترين و ماندگار ترين سوغات براي گردشگران سفارش مي‌گردد. قالیبافی در این شهر دارای سابقه دیرینه ای است و قدمت بافت قالی های تاریخ دار بیجار (موجود در خارج از کشور) به سال 1266 ه.ق باز می گردد.

تاریخ شهر بیجار

بیجار شهری است بسیار قدیمی و تاریخی، برخی از مورخان قدمت آن را به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. ایران در زمان مادها به دو قسمت بزرگ تقسیم شده بود، قسمت اول ماد کوچک یا آتروپاتن که شامل آذربایجان و قسمتی از کردستان بوده و قسمت دوم ماد بزرگ به پایتختی اکباتان همدان که بیشتر مناطق ایران را شامل می‌شد. اما مناطق گروس به عنوان مرز بین دو قسمت ماد بوده و به حدی به دو پایتخت ماد در آذربایجان تخت سلیمان و همدان نزدیک بوده‌است که گاهی آن را جز ماد کوچک و گاهی جز ماد بزرگ به‌شمار آورده‌اند. ایگور دیاکونوف نویسنده تاریخ ماد، گروس را جز ماد کوچک و حسن پیرنیا نویسنده تاریخ ایران باستان جزو ماد بزرگ می‌داند. الیزابت ناومان، بیجار را در آخرین مرحله از راه ارتباطی پایتخت آذربایجان به اکباتان پایتخت مادها می‌داند بااستناد به نوشته‌های دیاکونوف و ناومان بیجار گروس جزئی از قلمرو ماد کوچک آتروپاتن به‌شمار می‌آید که در طول دوران ماد حدود ۱۳۰ سال به علت اهمیت سوق‌الجیشی بالای خود همیشه از مراکز مورد توجه مادها بوده‌است.

فرش آنتیک بیجار

فرش‌های بیجار با گره متقارن با تراکم متوسط 2000 تا 2500 گره در هر دسی متر مربع بافته می شوند. این فرش‌ها در ابعاد مختلف در کوسن‌های کوچک و نیم سایز تا فرش‌های بزرگ بافته می‌شوند. فرش های بیجار به طور سنتی کاملاً از پشم طبیعی استفاده می شود که برای تارها استفاده می شود و پودها به رنگ قرمز یا نیلی و آبی کبالتی هستند. فرش های بیجار دارای سه تا پنج ردیف پود پشم ضخیم است که با استفاده از ابزار فلزی مخصوص یا شانه آهنی سنگین در بین آبی ها باقی می ماند و بافت آن انجام می شود. وجود ردیف‌های پود فراوان که به خوبی با هم ترکیب شده‌اند، دلیل ظاهر متمایز و سختی فرش‌های بیجار است.

ویژگی فرش بیجار

ویژگی شاخص فرش بیجار، ساختار متراکم این قالی هاست. بافت آن‌ها به گونه‌ایست که نمی توان آن‌ها را تا کرد. در مراحل اولیه تجارت فرش، این گونه فرش‌ها را «لول» می‌نامیدند. این کلمه بیانگر استحکام بیش از حد فرش‌های بیجار است. برای تولید این فرش که مانند تخته محکم است، یک پود بسیار ضخیم را علاوه بر یکی دو پود نازک، وارد بافت فرش می‌کنند. این عمل به صورت متناوب در تار و پود فرش تکرار می‌شود. با کوبیده شدن گره‌ای فرش توسط شانه آهنی، بافت فرش بسیار محکم‌تر می‌شود. نقش فرش‌های این منطقه بیشتر شامل طرح‌های منظم است و به نسبت نوع روستایی آن، دارای خطوط ملایم‌تر و نقش مایه‌هایی طبیعی‌تری است. در این طرح‌ها، نقوش کلاسیک ایرانی بزرگ شده و در کنار نقش‌هایی که تحت تأثیر مدل‌های روستایی و قبیله‌ای است، دیده می‌شوند. این قالیچه‌ها که از جذابیت و گیرایی خاص برخوردارند، بافتی ظریف دارند و اصالت و سادگی در طرح و رنگ آن‌ها مشهود است.

اخیراً به جای پشم برای تار از پنبه استفاده می‌شود، اما برخی از بافندگان از پشم برای پود زیرین استفاده می‌کنند، وقتی سه ردیف باشد، برای ردیف اول و دوم از پشم و برای ردیف سوم از پنبه استفاده می‌شود. اگر تعداد ردیف ها پنج باشد، برای چهار ردیف از پشم و برای ردیف پنجم بین ردیف های دیگر از پنبه استفاده می شود. شمع به اندازه کافی بریده می شود. در فرش های بیجار مضامین کوچک هراتی را می توان دید که در «سنه» رایج است اما با ظرافت کمتر. طرح‌های تزیینی می‌تواند متنوع باشد: الماس‌های تودرتو با رنگ‌های زمینه مختلف که با طرح‌های هراتی تزئین شده‌اند، ترنج های موازی تزئین شده با طرح‌های هراتی روی زمینه که تزئینات اضافی ندارند، یا طرح‌های سنتی با طرح‌های گوشه‌ای مدالیون در محوطه هراتی.

فرش‌های دیگری هم هستند که طرح‌های غیرمعمولی دارند اما از ویژگی‌های فرش‌های بیجار، داشتن طرح‌های پیسلی زیاد یا طرح‌های «میناخانی» هستند که تکرار آن‌ها در فرش بیجار در قرن اخیر باعث شده است که نظریه‌ای مطرح شود. طرح ها اصل هستند و همگی از کردستان هستند.

برخی از نمونه‌های فرش‌های بیجار دارای طرح‌های گل‌دهی پیچیده‌ای هستند که گل‌های شاه عباسی و خرچنگ در آن‌ها دیده می‌شود، به ساقه‌های تمام پیچ و خم متصل شده و روی یک سری شبکه می‌مانند که به نوعی برگرفته از مدل‌های تزئینی ایرانی در دوره صفویه و در هفدهم و هفدهم است. اوایل قرن هجدهم این فرش ها بیشتر در محصولات افشار دیده می شود. بر روی اکثر آنها کتیبه هایی نیز دیده می شود که به ما کمک می کند تا زمان بافت را بین اواخر قرن هجدهم تا دهه اول قرن بیستم بیابیم

فرش بیجار چه تفاوتی با سایر فرش های ایرانی دارد؟

چیزی که فرش‌های بیجار را متمایز می‌کند، ساخت بی‌نظیر، کیفیت برتر پشم به کار رفته، تنوع و اصالت طرح‌ها و از همه مهم‌تر استفاده شگفت‌انگیز از رنگ در آن‌ها است! این اغلب منجر به فرشی با رنگ‌های جواهری عمیق و همچنین طرح‌های خلاقانه و فریبنده می‌شود. 

تفاوت ساخت فرش بیجار با سایر فرش های ایرانی در این است که قبل از اینکه پود در آن قرار گیرد آن را با آب مرطوب می کنند. پود مرطوب اکنون دارای انعطاف پذیری است که در حالت عادی نمی تواند داشته باشد. پس از اینکه پود به صورت افقی وارد شد، از یک شانه برای کوبیدن شدید آن در کنار گره های بسته شده استفاده می شود. این یک پارچه متراکم و محکم بافته شده ایجاد می کند، زیرا وقتی پود خشک می شود، تا حدودی منقبض می شود و در نتیجه یک پایه بسیار محکم ایجاد می شود. پی در نامگذاری فرش به تارها و پودها اطلاق می شود. در روستاهای کوچک خارج از شهر بیجار، که در حال حاضر بهترین فرش‌های بیجار در آن ساخته می‌شود، بسیاری از بافندگان از پودهای پنبه‌ای استفاده می‌کنند، اما تعداد کمی هم هستند که از پشم استفاده می‌کنند. تمامی فرش های آنتیک بیجار به این صورت بافته شد. آنها با پشم ایرانی دست تابیده بافته شده و با رنگ های گیاهی رنگ آمیزی می شوند و طرح الهام گرفته از فرش های آنتیک این منطقه است. 

فرش بافی بیجار

بافندگان بیجار از قدیم الایام از تکنیک بافتنی استفاده می کردند که مشابه آن در هیچ جای ایران یا کشورهای دیگر وجود ندارد. فرش های بیجار با گره ترکی (که گاهی به آن گره کوردی هم می گویند) بافته می شود که بین هر ردیف گره یک یا دو پود قرار می گیرد. بعد از اینکه یک ردیف را گره زدند، بافنده یک پود را وارد می کند. (پودها رشته‌هایی از نخ هستند که به صورت ضربدری وارد می‌شوند تا گره‌ها در جای خود محکم شوند.) فرش‌های بیجار را اغلب «فرش‌های آهنی ایران» می‌نامند، به این دلیل که سفت بافته شده‌اند و در عین حال بدنه و ضخامت فوق‌العاده‌ای دارند و بسیار مقاوم هستند. یک فرش بیجار اغلب از فرش عشایری با همان اندازه سنگین‌تر است و بهترین آن‌ها دارای طرح‌های شفاف و دقیق در رنگ‌های زیبا هستند.

شناخته شده ترین نام های طرح فرش بیجار چیست؟

تعداد طرح‌های بافته شده در فرش‌های بیجار تقریباً نامحدود است، زیرا بافندگان کرد از نظر تاریخی از طرح‌های متنوعی استفاده کرده‌اند که نمی‌توان نام تمام آنها را برد. احتمالاً تحت تأثیر نواحی بافندگی در هر حاشیه، برخی از طرح‌های غیرمعمول در واژگان طراحی بافنده بیجار نفوذ کرده است، اما برخی از طرح‌های کلاسیک مانند طرح گروس وجود دارد که احتمالاً مشهورترین آنهاست. از دیگر طرح های شناخته شده بیجار می توان به طرح درخت زندگی، طرح سرو و بید، طرح شاه عباس و طرح مدال اشاره کرد. طرح سرو بید به طرح بید مجنون نیز گفته می شود که در فارسی به معنی درخت بید است. علت نامگذاری این طرح به فارسی بید مجنون به این دلیل است که درخت بید شبیه موهای دیوانه یا نامرتب با موهای بلند بوده است.

معروفترین طرحهای امروزی در منطقه عبارتند از: شکارگاه مانند شکارگاه ترنج دار – شکارگاه دورنما - طرحهای تصویری مانند طرحهای لیلی و مجنون و طرحهای مینیاتور و داستانهای اسطوره‌ای، گل فرنگ مانند گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ طره دار، گل فرنگ لچک ترنج دار، دسته گل، گل فرنگ و اسلیمی (پیچی)، گل و بلبل و گلدانی، طرح خرچنگی؛ طرح بندی مانند بندی خاتم شیرازی، بندی گل فرنگ، مینا خانی؛ دار و گل مانند ربعی دار و گل، مستوفی دار و گل؛ شاه عباسی مانند شاه عباسی افشان، لچک ترنج دار، کف ساده؛ اسلیمی مانند اسلیمی گل فرنگ، اسلیمی هندسی یا سرداری، دهن اژدری؛ درختی مانند درختی بید مجنون، درختی گل و بلبل، درختی دورنما، درختی گلدانی، درختی ترمه؛ ماهی درهم مانند ماهی بیجار، ماهی سنه، ماهی افشار، ماهی میرک، ماهی زبیده، ماهی حسن تیمور، سگ ماهی، ماهی زنبوری، ماهی ریز؛ طرحهای هندسی مانند سمن بر خانم، اسلیمی شکسته و خاتم شیرازی.

سایزهای رایج فرش بیجار

فرش‌های بیجار در اکثر سایزها از 2*4 تا 12*16 بافته می‌شوند، اما اغلب سایزهای کوچک‌تر زیر 6*9 راحت‌تر در دسترس هستند.

رنگ های رایج فرش بیجار

یکی از مشخصه‌های قالی بیجار یا گروس، رنگهای بکار رفته در آن است. تضاد جسورانه بین رنگهای به کار رفته، زیبائی این قالیها را دو چندان می‌کند. رنگهای ناب و شادی که بافنده کرد برای قالیهایش انتخاب می‌کند. بیانگر طبیعت سرد وحشی و در عین حال رنگارنگ کردستان است در قالی‌های گروس به کار بردن رنگهای شاد و تند مانند قرمز و رنگهای متمایل به آن به ویژه رنگهای: چهره‌ای (یک اصطلاح محلی برای رنگ صورتی پررنگ) و صورتی و پوست پیازی، مشکی، سفید، حنایی و انواع سبزها در زمینه‌های سرمه ای و سفید و قرمز زیاد به چشم می خورد. بکار بردن رنگهای سبز و سفید و پیازی و کاهی بر زمینه لاکی شادابی دیگری بر فرشهای گروس می‌دهد و نقشها را در دید واضح و روشن و برجسته می نمایاند. این جسارت را در کاربرد نوعی از رنگ زرد می‌توان دید که خاص بیجار است و حتی در قالیهای کف ساده که متن آن‌ها ساده و خلوت می‌باشد به کار میرفته‌است. در فرشهای بیجار مانند بافته‌های برخی از مناطق غربی ایران گاهی کیفیت دو رنگی (رگه) نیز دیده می‌شود. تعداد رنگها در قالی بیجار از ۲۷ رنگ تجاوز نمی‌کند و رنگهای قرمز و سفید و سرمه‌ای بیش از دیگر رنگها به کار میرود و رنگهای تند و تیز آبی نیز به چشم می‌خورد.

جمع بندی 

فرش های بیجار مقاوم در برابر آلودگی هستند. این شهر کوچک کردنشین در غرب ایران به فرش های کردی با گره محکم خود معروف است. شمع آنقدر فشرده شده است که به صورت عمودی به سمت بالا می ایستد. فرش ها با گره سنتی ترکی گره می خورند. به این ترتیب ذرات خاک شانس کمتری برای ورود به توده دارند. اثر مثبت این نوع بافت این است که فرش از طول عمر طولانی سود می برد.

فرش های ایرانی بیجار تقریباً در همه سایزها موجود است. چگالی بالای گره آنها تا 600000 گره نشان دهنده تلاش زیاد در تولید است. از آنجایی که طرح های آنها اغلب محدود و محجوب است، می توان از آنها در بسیاری از محیط ها استفاده کرد. شهر کردنشین به سنت دیرینه فرش بافی برمی گردد. الگوی هراتی معمولاً در تولیدات سنتی یافت می شود. یاد گلی با چهار برگ است. به آن نقش ماهی نیز می گویند. اما حتی الگوی هراتی امکانات طراحی زیادی را به گره زن ارائه می دهد: چه به شیوه ای کلاسیک یا مدرن استفاده شود ، برای هر سلیقه ای چیزی وجود دارد.