همه چیز درباره فرش تبریز

تبریز که در شمال غربی ایران واقع شده است، دومین شهر قدیمی ایران است و صدها، شاید هزاران سال است که در مرکز جهان قالی‌سازی قرار داشته است. با توجه به بزرگی صنعت فرش در تبریز، طراحی و کیفیت آن بسیار متفاوت است. این امر تا حدودی ناشی از قرار گرفتن تبریز در سطح بالای تجارت جهانی و همچنین قطب مرکزی صادرات فرش در ایران است. فرش های تبریز را می توان در طرح های بی حد و حصر یافت. تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده‌است.

شهر تبریز در 600 کیلومتری غرب تهران و یکی از بزرگترین شهرهای ایران و همچنین پایتخت در استان آذربایجان قرار دارد. جمعیتی متشکل از آذری ها که بزرگترین اقلیت قومی ایران هستند و به گویش ترکی صحبت می کنند. این شهر قدیمی است و برای قرن ها مکان تجاری و ایستگاه مرزی بسیار مهمی بوده است. جاذبه های شناخته شده مسجد آبی و بازار غول پیکر هستند.

شهر تبریز

تبریز شهری بزرگ در منطقهٔ آذربایجان ایران، مرکز استان آذربایجان شرقی و هستهٔ مرکزی کلان‌شهر تبریز است. این شهر، بزرگ‌ترین قطب اقتصادی منطقهٔ آذربایجان ایران و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود.

شهر تبریز ۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع (حریم شهر: ۱۰۱۴٫۴۵ کیلومتر مربع) وسعت دارد و بر همین اساس، سومین شهر بزرگ ایران (به لحاظ مساحت) پس از تهران و مشهد محسوب می‌شود. جمعیت آن نیز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ نفر (حریم شهر: ۱٬۷۲۷٬۴۷۶ نفر) بوده و در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱٬۶۴۳٬۹۶۰ نفر رسیده‌است؛ که بر این اساس، پنجمین شهر پرجمعیت ایران و ۳۴۴ امین شهر پرجمعیت جهان به‌شمار می‌رود. اکثریت ساکنان تبریز آذری هستند و به زبان ترکی آذربایجانی با لهجهٔ تبریزی سخن می‌گویند. تبریز در طول تاریخ خود با فراز و فرودهای بسیاری روبه‌رو بوده‌است. تاریخ این شهر، اشغال توسط بیگانگان و حوادث جانکاه طبیعی از جمله زمین‌لرزه‌های مهلک را تجربه کرده‌است. سنگ بنای تبریز کنونی به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد.

تبریز، یکی از طویل‌المدت‌ترین پایتخت‌های ایران بوده‌است؛ این شهر پایتخت ملی یا منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های روادیان، اتابکان آذربایجان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قره‌قویونلوها، آق‌قویونلوها، صفویان، خانات آذربایجان ایران، پایتخت ملی دوم ایران در دورهٔ حکومت قاجاریان و پایتخت منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های کوتاه‌مدت آزادیستان و خودمختار آذربایجان بوده‌است.

تاریخچه فرش تبریز

در مورد تاریخچه فرش در تبریز چنین می‌توان گفت که با توجه به قدمت تاریخی این شهر؛ مسلماً هنر صنعت فرش بافی در آن به قبل از دوران صفویه باز می‌گردد. در نیمه دوم قرن پانزده و در دوران صفوی، فرش از حالتی روستایی به هنر پیشرفته درباری تبدیل شد. یکی دیگر از تحولات مهم در فرش این دوره، طرح‌هایی بود که هنرمندان دربار تبریز و هرات ایجاد شد. در کتاب Rugs and Carpet of the World اثر Ian Bennet به نظریه‌ای دیگر در مورد فرش تبریز در زمان صفوی بر می‌خوریم که در اینجا نقل می‌شود:«تعداد زیادی از فرش‌های مدالیون یا ترنج دار که در سالهای آغازین قرن ۱۶ میلادی در زمان حکومت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب بافته شده‌اند، دارای طرح مایهٔ اسلیمی و نقوش حیوانی و انسانی هستند» در این کتاب نویسنده سعی کرده تعدادی از قالی‌های موجود در موزه‌های جهان مربوط به نیمه اول قرن شانزدهم را به کارگاه‌های تبریز نسبت دهداز قرن ۱۷م. به بعد و پس از اینکه قالی ایران به خارج از کشور راه یافت، صنعتگران تبریز با دریافت سلیقه مردم اروپا و آمریکا دست به بافتن قالی‌هایی زدند که بسیار جالب بود و بازار آن کشورها را به خود اختصاص داد تبریز یکی از قطب‌های بافندگی بسیار با اهمیت ایران در زمینهٔ قالی‌بافی است. فرش‌های آن، چه آن‌هایی که زینت‌بخش موزه‌های معتبر جهان هستند یا در مجموعهٔ کلکسیونرهای مشتاق جای گرفته‌اند، یا آن‌هایی که در مقیاس زیاد و در کیفیت تجارتی سر از بازارها و چهار سوق‌ها در می‌آورند، همواره خوش اقبال و مشتری پسند هستند. برابر آماری که در دست داریم در شهرستان تبریز و حومهٔ آن در سال ۱۳۶۴ شمسی بر روی ۱۶۰۰۰ دار قالی ۳۲۱۵۰ کارگر بافنده کار کرده‌اند. علاوه بر تک‌بافی‌ها، کارگاه‌های متعددی از سالیان بسیار دور در کار فرش‌بافی بوده و هستند. در سال‌های اخیر بافنده‌های چیره‌دست تبریزی به تولید فرش‌های گل ابریشم بسیار ظریف با رج‌شمار ۵۰ و ۶۰ در مقیاس وسیع روی آورده‌اند. این گونه فرش‌ها که بعضی با چله‌های ابریشمی هستند، بیشتر با طرح‌های لچک و ترنج و با رنگ‌های غالباً بژ روشن و نخودی بافته می‌شوند و در رنگ‌آمیزی گل‌ها و نگاره‌ها از رنگ‌های سرخابی، عنابی و زیتونی به فراوانی استفاده می‌شود. فرش‌های تبریز در هفتاد سال اخیر اغلب با طرح‌های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان‌دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب‌قابی، منظره‌بافی، قاب‌قرآنی و نقش‌های هندسی از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین اندازه‌های ممکن بافته شده‌اند. بافت کناره و گلکی چندان خوشایند بافنده تبریزی نیست. در حال حاضر تبریز به عنوان کانون عمده عرضهٔ فرش‌های شهری‌باف آذربایجان شناخته می‌شود و کانون بزرگ تولید کنندگان نامور و صاحب نامی گردیده که فرش آذربایجان به آن می‌بالد. تبریز یکی از قطب‌های بافندگی بسیار با اهمیت ایران در زمینه‌ی قالی‌بافی است. فرش‌های آن، چه آن‌هایی که زینت‌بخش موزه‌های معتبر جهان هستند یا در مجموعه‌ی کلکسیونرهای مشتاق جای گرفته‌اند، یا آن‌هایی که در مقیاس زیاد و در کیفیت تجارتی سر از بازارها و چهار سوق‌ها در می‌آورند، همواره خوش اقبال و مشتری پسند هستند.

ویژگیهای بافت فرش تبریز

در میان ویژگی‌های مشترک تمامی قالیهای آذربایجان گره ترکی بیش از همه مورد توجه است. نوع گلیم بافی قالی‌های روستایی و عشایری آذربایجان به ویژه در قالی‌های قدیمی عمدتاً به سبک معروف فارسی است و به عبارتی از پود ضخیم برای گلیم بافی استفاده می‌نمایند. رجشمار قالی‌های روستایی آذربایجان عموماً درشت و بین ۱۵ و حداکثر ۲۵ رج محدود می‌گردند. دارهای قالی مورد استفاده در آذربایجان به جز قالی‌های عشایری، همگی از نوع عمودی است. مهمترین ابعاد قالی‌های جدید شهری باف آذربایجان ۲*۳ و ۲/۵*۳/۵ و همچنین ۳*۴ است و ابعاد کوچکتر اغلب در قالی‌های قدیم آن دیده می‌شود. ابعاد دایره و چند ضلعی نیز طی سال‌های اخیر در این منطقه رواج یافته‌است. قالی روستایی آذربایجان ابعاد متفاوتی دارد.[۱۰] شمار رج‌های قالی تبریز معمولاً از ۲۴ رج شروع شده و تا ۱۱۰ رج ادامه می‌یابد. رج که به واحد تراکم گره اطلاق می‌شود، بهترین روش برای ارزیابی کیفیت قالی به‌شمار می‌رود؛ هرقدر شمار رج‌های یک قالی بیش‌تر باشد، کیفیت آن نیز مطلوب‌تر خواهد بود. قالی‌های ظریف معمولاً از نخ‌های ابریشمی یا پنبه‌ای بافنده می‌شوند.

تبریز یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی در سطح ایران و جهان است و نقش مهمی را در زمینهٔ توسعه و گسترش سنت‌ها و هنرهای تزئینی و کاربردی بازی می‌کند.

اوج هنر قالی تبریز مربوط به سده‌های دوزادهم تا شانزدهم میلادی بوده‌است. شکل‌گیری ۲۰۰ شاهکار هنری قالی تبریز با ادغام هماهنگ هنرهای بافندگی و نگارگری ایرانی در طی ۱۴ سده، سطح بالای هنر بافندگان قالی را در این شهر به عرصهٔ نمایش گذاشته و مکتب کلاسیک تبریز بنیان نهاده شد. این مکتب به ۲ زیرشاخهٔ اصلی تبریز و اردبیل تقسیم می‌شود.

طر ح‌های شناخته شده فرش تبریز

طرح‌های شناخته شده ناحیه تبریز عبارتند از: طرح مستوفی (کل فرنک مستوفی)، اسلیمی ترنج دار، اسلیمی لچک دار، ترنج، نقش ماهی یا هراتی،گلدانی، میناخانی، طرح درختی، طرح تصویری، طرح باغی یاگلستانی، طرح شکارگاه و طرح مطهری سیدی بازاری

ویژگی‌های طرح و رنگ فرش تبریز

بافندگان تبریز به ویژه در دوره معاصر هر طرح زیبایی را مورد استفاده قرار داده یا ترکیبی از رنگهای مختلف، طرحی نو را در انداخته ند. انواع طرح‌های لچکو ترنج، درختی، گلدانی، بته جقه ای و دهها طرح دیگر مورد استفادهٔ بافندگان امروز تبریز و مرند و خوی... است. شاید شادابی و طراوت رنگ در قالی شهری باف آذربایجان بیش از هر چیز دیگر توجه خریداران فرش را به خود معطوف دارد. زیبایی قالیهای لچک و ترنج هندسی هریس به گونه‌ای است که هم‌اکنون بسیاری از قالیبافان تبریز و سایر شهرهای آذربایجان از آن کپی برداری نموده و با نام نقش هریس به بازار عرضه می‌نمایند. در واقع نقشه قدیمی و اصیل هریس به گونه‌ای است که ضمن حفظ ویژگی نقوش لچک و ترنج شاه عباسی، ترکیبی هندسی به آن داده و با استفاده از خطوط زاویه دار، هویتی کاملاً مستقل از قالی‌های شهری باف را برای آن رقم می‌زند. معروف‌ترین نام در میان این طرح‌ها لچک و ترنج شاخه شکسته نام دارد گرایش به طرحهای هندسی و حتی ذهنی بافی، ویژگی مشترک طرحهای روستایی فرش آذربایجان است. برابر آماری که در دست داریم در شهرستان تبریز و حومه‌ی آن در سال ۱۳۶۴ شمسی بر روی 16000 دار قالی 32150 کارگر بافنده کار کرده‌اند. علاوه بر تک‌بافی‌ها، کارگاه‌های در سال‌های اخیر بافنده‌های چیره‌دست تبریزی به تولید فرش‌های گل ابریشم بسیار ظریف با رج‌شمار 50 و 60 در مقیاس وسیع روی آورده‌اند. این گونه فرش‌ها که بعضی با چله‌های ابریشمی هستند، بیشتر با طرح‌های لچک و ترنج و با رنگ‌های غالباً بژ روشن و نخودی بافته می‌شوند و در رنگ‌آمیزی گل‌ها و نگاره‌ها از رنگ‌های سرخابی، عنابی و زیتونی به فراوانی استفاده می‌شود. فرش‌های تبریز در هفتاد سال اخیر اغلب با طرح‌های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان‌دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب‌قابی، منظره‌بافی، قاب‌قرآنی و نقش‌های هندسی از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین اندازه‌های ممکن بافته شده‌اند. بافت کناره و گلکی چندان خوشایند بافنده تبریزی نیست.

تکنیک‌های جدید فرش تبریز

در فرش تبریز ابداعاتی خصوصاً در چند دهه اخیر انجام شده که حالتی خاص را به فرش اعلای این منطقه داده است. این خلاقیت‌ها در نقوش، رنگ و بافت نمود کرده و سبب به وجود آمدن آثار بدیع در زمینه تولید فرش نفیس ایران گردیده که تاکنون سابقه نداشته‌است.

تحول در رنگ آمیزی فرش تبریز

• نمایش عمق
  از جلوه‌های جدید در رنگ فرش معاصر تبریز به کار گیری عمق و بعد یا پرسپکتیو در این طرح دو بعدی است که شناسه‌ای خاص به فرش تبریز داده‌است.
• استفاده از رنگ برای فضا بندی
  تحولی دیگر در ابداعات فرش تبریز، استفاده از رنگ برای پر کردن فضاهای خالی به جای نقش است که با به کار گیری رنگ‌های دارای هارمونی و هماهنگی با طرح فضاهایی خاص قرابتی زیبا بین طرح و رنگ ایجاد می‌شود. چنین فنی را در طرح‌های زیر خاکی جدید می‌بینیم.
• به کار گیری سایه روشن
  نو آوری دیگر در فرش تبریز، به کار گیری سایه با استفاده از رنگ است. استفاده نا محدود از رنگ‌های هم خانواده و ایجاد سایه روشن باعث القای عمق می‌شود. از ویزگی‌های دیگر تعادی بین رنگ‌های سرد و گرم بوده‌است که وجود این سایه و روشن‌ها در گل‌ها و متن حالتی برجسته به نقوش می‌دهد. این روش توانسته گل‌ها را طبیعی تر کرده و به سبک رئال (واقع گرایانه) نزدیک تر نماید.
• دور گیری
  به کارگیری ابریشم سفید و رنگی به منظور دور گیری گل‌ها و برگ‌ها از دیگر ویژگی‌های فرش تبریز بوده‌است.
• طرح زیر خاکی
  یکی از انواع طرح‌های تبریز، طرح زیر خاکی است. این سبک دارای رنگ‌های ویژه خصوصاً رنگ بژ، زیتونی وسدری است که حالت زیر خاکی را به نقش می‌دهد. عناصر تشکیل دهنده طرح آثار و ابنیه باستانی و نقش شاهان و شخصیت‌های ادبی و شعرای گذشته ایران است.

جمع بندی

در یکی از بزرگترین شهرهای کشور، تولید فرش به همان اندازه گسترده با کیفیت های مختلف از ساده تا لوکس را خواهید دید. ما در مورد تبریز صحبت می کنیم، شهری در 600 کیلومتری غرب پایتخت تهران، که مرکز استان و خانه عصاری ها، بزرگترین اقلیت کشور است. تبریز قرن‌ها محل تجارت بوده و مرکز آن در آذربایجان، ارمنستان و ترکیه قرار گرفته است. از جمله کالاهای مورد معامله می توان به فرش دستباف ایرانی اشاره کرد. مسجد کبود و مجسمه شاعر معروف خاقانی در تبریز بسیار شناخته شده است.

فرش تبریز با یک نام اضافی به راحتی قابل تشخیص است. دسته بندی به تراکم گره در هر متر مربع اشاره دارد و بنابراین نشان دهنده کیفیت است. در حالی که مرغوب ترین فرش ها بیش از یک میلیون گره دارند و 90 رج نامیده می شوند، فرش های ساده همچنان دارای تراکم 400000-500000 گره (40Raj) هستند. تراکمی که بسیار فراتر از منشأ بیشتر فرش های دیگر است. در حال حاضر فرش 70 رج تبریز با 1000000 گره در متر مربع کمیاب هستند.

فرش های باکیفیت تبریز اکثراً از پرزهای کوتاه از پشم مرغوب تشکیل شده است. نقش آنها توسط یک مدال در وسط غالب است که اطراف آن با نقوش باغ گل تزئین شده است. با این حال، پرتره هایی از کاخ ها و خرابه ها و یا از شاعران مشهور فرهنگ پارسی، مانند سعدی که محبوب ترین شاعر تاریخ کشور به شمار می رود، وجود دارد.

مطالب مرتبط: 

همه چیز درباره فرش همدان

همه چیزدرباره فرش قشقایی