فرش ماشینی چیست؟ 

فرش ماشینی گونه‌ای مصنوعی از قالی است که بر خلاف قالی دستبافت توسط ماشین‌آلات صنعتی بافته می‌شود. به دلیل سرعت تولید و همچنین ارزان بودن مواد اولیه نسبت به قالی دستبافت قیمت ارزانتری دارد و از مزایای آن ساده‌تر بودن اجرای آن، بهتر بودن نقش و باکیفیت‌تر انواع تصاویر هنری و شخصی روی آن است. فرش‌ماشینی ۱۰ درصد صادرات غیرنفتی ایران را در اختیار دارد.

اولین فرش ماشینی ایران در چه سالی و در کجا بافته شد؟ 

اولین فرش ماشینی ایران در کاشان بافته شد و اولین مدل آن به حدود سال 1350 برمی گردد و همچنین می توان گفت اولین فرش ماشینی در خاورمیانه بوده است. شهرستان کاشان به دلیل اینکه قلب تپنده صنعت نساجی کشور به شمار می رفت دارای کارخانه های ریسندگی و بافندگی فراوانی بود که به نوعی در صنعت نساجی کشور نقش اول را ایفا کردند. گفتنی است این موضوع مقدمه ای برای بافت اولین فرش ماشینی کشور در شهرستان کاشان فراهم کرد. اولین دستگاه ماشینی که با آن توانستند اولین فرش ماشینی را تولید کنند دستگاه ماشینی فرانسوی به نام ژاکارد بود که توسط فرانسوی به نام ماری ژاکارد ساخته شد. بارزترین ویژگی و ابتدایی ترین فرش ماشینی ایران این بود که بسیار سبک و دارای پرزهای کوتاه بود و با کمک الیاف مصنوعی تولید می شد و همچنین با کیفیت مطلوب بافته می شد. این امر باعث شد تا تمدن و صنعت به قالی بافی راه پیدا کند و آن را به شیوه های جدید ببافد. یکی دیگر از ویژگی های بارز اولین فرش ماشینی کاشان این بود که با سرعت بسیار بالا تولید شد. همانطور که می دانید بافت فرش دستبافت زمان زیادی می برد و حتی ممکن است حدود یک ماه یا بیشتر طول بکشد. مدتی طول کشید تا بین مردم جا بیفتند، بنابراین تولید انبوه آن زمان برد. در همان زمان، تاجران از بلژیک فرش ماشینی با کیفیت بالا و مناسب وارد می کردند. همین موضوع باعث شد خرید فرش ماشینی به جای فرش دستباف در بین مردم ایران رواج پیدا کند. فرش های ماشینی که به بازار عرضه می شد نسبت به فرش دستباف مزیت های برتری داشتند و آن این بود که با سرعت بالا تولید و روانه بازار می شدند و قیمت ارزان تر و مناسب تری نسبت به فرش دستباف داشتند. دلیل قیمت مناسب فرش ماشینی این بود که فرش ماشینی در کارخانه هایی با الیاف مصنوعی تولید می شد که قیمت مناسب تری نسبت به الیاف طبیعی داشت و به تولید انبوه رسید. گفتنی است سرمایه گذاری بیشتر در این صنعت باعث شد تا شهر کاشان به عنوان قطب تولید فرش ماشینی در جهان یا بهتر بگوییم پایتخت فرش ماشینی جهان شناخته شود.

اولین دستگاه قالی بافی در ایران

همه لوازم موجود در فضای اطراف ما تاریخچه خاص خود را دارند. در این میان قدمت فرش ماشینی در ایران به حدود 50 سال پیش باز می گردد. همانطور که گفته شد اولین فرش ماشینی در شهرستان کاشان با دستگاه های مخمل بافی ژاکارد بافته شد و به بازار عرضه شد. الیاف این فرش ها بسیار براق و پرزهای آنها معمولا کوتاه و سبک بود. در این زمان بود که بازرگانان فرش هایی را دقیقاً با همان مشخصات و حتی کیفیت بالاتر از کشورهایی مانند بلژیک وارد کردند که با استقبال بسیار خوبی از سوی مردم مواجه شد. صاحبان این صنعت وقتی ذائقه و استقبال مردم را دیدند و از آن آگاه شدند، تصمیم گرفتند برای تولید فرش ماشینی سرمایه گذاری کنند. همین موضوع باعث شد اولین کارخانه فرش ماشینی توسط خانواده لاجوردی با نام شرکت صنایع کاشان (فرش راوند) تاسیس شود و بدین ترتیب اولین فرش ماشینی در سال 1353 تولید و به بازار ایران عرضه شد.

روش تولید فرش ماشینی

فرش ماشینی توسط ماشین آلات مختلفی تولید می‌گردد که می‌توان به دستگاه‌های تکسیما، واندویل، شونهر، Alpha ,CRX, ASR, VTR و… اشاره کرد. جنس هر فرش نیز می‌تواند اکریلیک یا BCF و مخلوطی از این دو، یا الیاف جدید ابریشم مصنوعی (پلی استر) باشد. قابل ذکر است که فرش‌های ۱۰۰٪ اکریلیک دارای کیفیت و قیمت بالاتری هستند ولی فرش‌های ابریشم مصنوعی در حال حاضر به دلیل عدم پرزدهی و شستشوی بسیار آسان و ثبات و درخشندگی بالا در بازارهای جهانی به عنوان بهترین کفپوش مورد توجه قرار گرفته و همچنین فرش‌ها بر اساس شانه به ۳۵۰، ۴۴۰، ۵۰۰، ۷۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰و ۱۵۰۰ شانه تقسیم می‌شوند. تراکم فرش‌ها نیز می‌تواند براساس نوع ماشین و شانه بین ۷۰۰ تا ۴۵۰۰ باشد. نوع جدیدی از فرش ماشینی با نام فرش ماشینی گل برجسته نیز در حال تولید است که مکانیزم تولید آن به این صورت است که یک یا دو نخ از الیاف فرش دارای این ویژگی هستند که به هنگام فرایند هیت ست شدن فرش (بخاردهی) طولشان کاهش می‌یابد و کاهش طول خواب باعث برجسته شدن ظاهر کلی فرش می شود. به این فرش ها در اصطلاح فرش هایبالک یا گل برجسته گفته می شود.

شهرهای تولیدکننده فرش ماشینی

کارخانجات فرش ماشینی در اکثر شهرهای کشور وجود دارد ولی بسته به امکانات در برخی شهرهای کشور از کثرت بیشتری برخوردار است که می‌توان کاشان را به عنوان پایتخت فرش ماشینی ایران نامید چرا که در این شهر بیش از ۷۰۰ واحد فعال در امر تولید فرش ماشینی فعال است. همچنین این شهر دومین تولیدکننده بزرگ فرش ماشینی در ایران و علاوه بر کاشان، تولید فرش ماشینی در شهرهای آران و بیدگل، مشهد، دلیجان، یزد، اصفهان، ماکو و تهران نیز چشمگیر است.

طرح های اولین فرش ماشینی

در ادامه باید بگوییم که انواع فرش های مدرن و جدیدی که وارد بازار شد با فرش دستبافت تفاوت زیادی داشتند اما به مرور زمان و با افزایش تراکم موفق به تولید طرح های متنوع فرش دستبافت شدند. این بدان معناست که طرح های اولیه ای که روی این گونه فرش ها اجرا شد، ابتدایی و بسیار ساده بود، اما اکنون باید بگوییم که با کمک ماشین های بافنده خارجی و مدرن توانسته اند فرش هایی با تعداد شانه های مختلف از جمله 700 شانه، 1000 شانه و 1200 شانه بسازند. این نوع فرش ها به فرش دستباف نیز معروف هستند زیرا هر چه تراکم و تعداد شانه بیشتری داشته باشند ریزبافت بیشتری خواهند داشت و به همین دلیل طرح های فرش دستبافت بر روی آن ها اجرا می شود.

اصطلاح لچک ترنج و حاشیه

فرش‌های سنتی ایران عموماً دارای گلی در وسط به نام ترنج هستند که یادآور حوض‌های خانه‌های قدیمی می‌باشند. چهار مثلث در چهار گوشهٔ فرش لچک‌ها را تشکیل می‌دهند. قاب دور فرش به نام حاشیه خوانده می‌شود. ترنج به شکل دایره (مانند تصویر روبرو) یا بیضی و برخی اوقات دوکی شکل می‌باشد. طرح لچک‌ها معمولاً برگرفته از ترنج همراه با اضافاتی است.

مفهوم شانه و تراکم

هر فرش دو نوع تراکم دارد: عرضی و طولی

تراکم عرضی فرش (شانه): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از عرض فرش می‌گویند که به نام شانه شناخته می‌شود. برای مثال: قالی ۵۰۰ شانه به این معنی است که در هر متر از عرض فرش معادل ۵۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده‌است. شانه‌هایی که به‌طور معمول در بازار می‌باشند عبارتند از: ۳۲۰-۳۵۰-۳۸۰-۴۰۰-۴۴۰-۵۰۰-۷۰۰-۱۰۰۰-۱۲۰۰-۱۵۰۰ شانه

تراکم طولی فرش (تراکم): به تعداد ردیف پود موجود در یک متر از طول فرش تراکم فرش گفته می شود.

از آنجا که در دستگاه‌های جدید، به ازای هر ردیف از گره‌های فرش سه ردیف پود استفاده می‌شود، پس می‌توان گفت مقدار تراکم فرش برابر است با تعداد گره‌های موجود در یک متر از طول یک فرش ضرب در سه.

به همین دلیل فرش‌های ۷۰۰ شانه با تراکم ۲۱۰۰ و فرش‌های ۱۰۰۰ شانه با تراکم ۳۰۰۰ و فرش‌های ۱۲۰۰ شانه با تراکم ۳۶۰۰ در بازار موجود هستند.

اما در دستگاه‌های قدیمی‌تر که فرش‌هایی با تراکم ۳۵۰ و ۴۴۰ و ۵۰۰ بافته می‌شد به ازای هر گره دو ردیف پود استفاده می‌شد، پس در این فرش‌ها تراکم فرش برابر است با تعداد گره‌های موجود در یک متر از طول فرش ضرب در دو.

تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع از فرش: تراکم عرضی ضرب در تراکم طولی را گویند. برای مثال اگر تعداد گره رنگ در عرض برابر با ۷۰۰ گره و در طول هم معادل ۹۰۰ گره رنگ باشد؛ بنابراین تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع ۶۳۰/۰۰۰=۹۰۰x۷۰۰

همیشه مقدار تراکم از شانه بیشتر است و حاصل ضرب شانه و تراکم تعداد سر نخ در متر مربع و حاصل ضرب شانه و تراکم تقسیم بر ۲ یا ۳ (بسته به نوع دستگاه فرش بافی) تعداد گره در متر مربع می‌شود.

یکی از نکات مهم در فرشهای ماشینی ارتباط معکوس تراکم فرش و ضخامت فرش است. به عبارتی در فرش های با تراکم بالا به علت روی هم آمدن خاب های فرش، برای مشخص شدن طرح فرش بایستی از خاب کوتاه تری استفاده شود. به همین دلیل فرش ماشینی ۱۵۰۰ شانه از کمترین ضخامت نسبت به سایر فرشها برخوردار است.

مطلب پیشنهادی: تفاوت فرش 500، 700، 1000، 1200 و 1500 شانه + تعریف تراکم فرش